دستگاه های موسیقی سنتی ایرانی

دستگاه همایون از آواز اصفهان تشکیل شده است و گوشه‌های دستگاه همایون عبارتند از: درآمد، جامه‌دران، چکاوک، بیداد، بیات راجع، اوج، طرز، ضجه موره، شمعونی، موالیان، نی‌داوود، لیلی و مجنون، شکوه، نوروز عرب، نوروز صبا، نوروز خارا، نفیر، فرنگ، شوشتری، بختیاری و موالف، عزال، ده ناصری، راز و نیاز، میگلی و مثنوی.

 

نمونه : قطعه «شد خزان گلشن آشنایی» جواد بدیع زاده و آهنگ معروف «اگر بار گران بودیم رفتیم» در این دستگاه ساخته شده اند. آهنگ «کاروان» شهرام ناظری که بارها در تلویزیون بر روی نماهنگی مرتبط با شهدای جنگ تحمیلی شنیده شده هم یکی دیگر از نمونه های این دستگاه است.

 

 

گوشه‌های دستگاه ماهور عبارتند از: درآمد، داد، گشایش، فیلی، شکسته، شکسته قره‌باغ، مجلس‌افروز، خسروانی، دلکش، خاوران، طرب انگیز، نیشابوری، نصیرخانی، چهارپاره (طوسی)، مرادخانی، قرائی، بوسلیک، آذر بایجانی، زیرافکند، حصار ماهور، نیریز، نهیب، عراق، محیر، آشوراوند، اصفهانک، حزین، نغمه، زنگوله، راک هندی، راک کشمیر، راک عبداله، صفیر راک، ساقی‌نامه، صوفی‌نامه ، کشته‌مرده و مثنوی؛

 

نمونه: آهنگ معروف «مرغ سحر» ساخته مرتضی نی داوود یکی از نمونه های شناخته شده این دستگاه است. مرتضی نی داوود، یکی از شاگردان خوب میرزا حسینقلی و درویش خان خودش هم یکی از ردیف دان های موسیقی ایرانی بوده. شروع این آهنگ کاملا الهام گرفته از درآمد ماهور است. «ز من نگارم خبر ندارد» از آلبوم آهنگ وفا و «ز دست محبوب» از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده اند.

 

 

دستگاه شور از آوازهای ابوعطا، بیات ترک، دشتی، افشاری تشکیل شده است. گوشه‌های دستگاه شور عبارتند از: درآمد خارا، کرشمه، رهاب، سلمک، شهناز، نغمه، قرچه، رضوی، حسینی، عزال، زیرکش سلمک، حزین و فرود، گلریز، صفا، بزرگ، دو بیتی، قجر، ملانازی،گرایلی، مجلس‌افروز، عاشق‌کش و مثنوی؛

 

نمونه: آلبوم یاد ایام استاد شجریان و به خصوص خود تصنیف یاد ایام یکی از نمونه های خوب دستگاه شور است. آلبوم «زیباترین» علیرضا افتخاری و «مرا عاشق» شهرام ناظری هم دو نمونه مشهور دیگر از این دستگاه بزرگ هستند.

 

 

گوشه‌های دستگاه سه‌گاه عبارتند از: درآمد، زابل، مویه، مخالف، مغلوب، حصار، مثنوی مخالف، زنگ شتر، جغتائی، مسیحی، شاه ختائی و رهامی.

 

بعضی می گویند سه گاه، منشعب شده از دستگاه چهارگاه است. «سه گاه» علاوه بر حالت بیدارکننده که مشخصه اصلی دستگاه چهارگاه است، بعضی جاها حالت شور و وجد دارد که آن هم به خاطر عوض شدن یکی دو نت کوچک است. این دستگاه شباهت هایی هم به دستگاه شور دارد و خلاصه مناسب است برای اینکه درجه حالتان را چندتایی ارتقا بدهد!

 

نمونه: آهنگ رسوای زمانه علیرضا قربانی در آلبومی با همین نام که با همایون خرم کار کرده در این دستگاه است. تصنیف «آسمان عشق» در آلبومش با همین نام و تار زلف، غم عشق و دل شیدا آلبوم «رسوای دل» و به ویژه آهنگ های «از غم عشق تو» این آلبوم، به خوبی این دستگاه را معرفی می کند.

 

 

گوشه‌های چهارگاه عبارتند از: درآمد، زابل، حصار، پیش‌زنگوله، زنگوله، نغمه، بسته‌نگار، مویه، مخالف، مغلوب، حدی، پهلوی، رجز، منصوری، معربد، لزگی، شب فرخ، نحوی، و رهامی؛

 

بعضی از دستگاه ها به زمان مشخصی از روز تعلق دارند ومعمولا آن موقع روز است که شنیدنشان به دل آدم می چسبد. چهارگاه دستگاهی است که کاملا به صبح ها اختصاص دارد.

 

نمونه: قطعه معروف «سلام» کسایی که در آلبوم «صبحگاهی» علیزاده به زیبایی اجرا شده، نمونه ای زیبا از یک قطعه موسیقی ایرانی در دستگاه چهارگاه است که خیلی هایمان سال ها اول صبح هایمان را با آنها شروع کرده ایم، بدون اینکه بدانیم در این دستگاه ساخته شده اند. آلبوم «دستان» محمدرضا شجریان هم در این دستگاه کار شده. قطعه بی کلام «دخترک ژولیده» علینقی وزیری هم در این آلبوم مثال خوبی برای آشنایی با فضای چهارگاه است.

 

گوشه‌های دستگاه راست پنجگاه عبارتند از: درآمد، زنگوله، پروانه، نغمه، روح‌افزا، خسروانی، پنجگاه، سپهر، عشاق، نیریز، بیات عجم، مبرقع، قرچه، بحر نور، ابوالچپ، طرز، لیلی و مجنون، راوندی، نفیر و نوروز، فرنگ و عراق؛

 

یکی از دستگاه های مهجور ایرانی است که خیلی کم کار شده. راست پنجگاه شباهت هایی به دستگاه ماهوردارد. توی حرکت نت هایی که برای گوشه های هر دستگاه نوشته شده یک روند مشخص بالارونده یا پایین رونده وجود دارد. نت های موجود در دستگاه راست پنجگاه و ماهور کاملامشترک هستند اما این حرکات و گردش ملودیشان است که با هم فرق دارد.

 

نمونه: آلبوم «چشمه نوش» و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام «راز و نیاز» دو نمونه خیلی خوب این دستگاه هستند.

 

 

گوشه‌های دستگاه نوا عبارتند از: درآمد، گردانیه، نیشابورک، نغمه، بیات راجه، عشاق، عراق، حزین، نهفت، رهاب، گوشت، مثنوی گوشت، عشیران، مجلسی، خجسته، حسین، ملک‌حسینی، بوسلیک، نیریز، تخت‌طاقدیس و شاه‌ختائی؛‌

 

به علت شباهتی که به دستگاه شور دارد، شناختش کمی به آگاهی نیاز دارد. در واقع اگر دستگاه شور را خوب بشناسید می توانید به تفاوت نغمه های نوا با شور پی ببرید. با این حال اگر دلتان یک شور و حال حسابی می خواهد، می توانید پیگیر آهنگ های این دستگاه هم بشوید.

 

نمونه: تصنیف «رفتم در میخانه» و آلبوم «نوا مرکب خوانی» از محمدرضا شجریان دو نمونه از این دستگاه هستند. «کنسرت نوا» از حسین علیزاده که دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم «نینوا» باز هم از حسین علیزاده از دیگر نمونه های این دستگاه هستند.